Hedera - bluszcz 

Bluszcz pospolity − Hedera helix

Nazwa Hedera pochodzi od greckiego brać, mocować. Na przestrzeni wieków w kulturze wielu narodów bluszcz symbolizował życie wieczne, był kojarzony ze starożytnymi bogami Dionizosem i Ozyrysem.

Jest reliktem trzeciorzędowym, szeroko rozpowszechnionym 20-50 mln lat temu na całej półkuli północnej. Po zlodowaceniach, 8-9 tys. lat temu, gdy powrócił na te tereny ciepły i wilgotny klimat, pojawił się ponownie na terenie Polski. Bluszcz pospolity jest jedynym krajowym pnączem o zimozielonych liściach i jedynym rodzimym gatunkiem należącym do licznej rodziny araliowatych (Araliaceae). Jej przedstawiciele występują głównie w klimacie subtropikalnym. Jest krewniakiem licznych roślin leczniczych, takich jak żeń-szeń (Panax) i kolcosił (Oplopanax) oraz ozdobnych – aralii (Aralia), fatsji (Fatsia) i szeflery (Schefflera). Bluszcz pospolity występuje niemal w całej Europie i na Kaukazie gdzie rośnie nawet do wysokości 1800 m n.p.m.

fot.1 Hedera helix 'Arborescens' zdj. I. Kalińska

fot.2 Hedera helix ' Alte Brucke' zdj. I. Kalińska

fot.3 Hedera helix 'Goldheart' zdj. I. Kalińska

Według najnowszych badań istnieje znaczna rozbieżność w taksonomii rodzaju bluszcz (Hedera spp.). W związku z tym liczba europejskich gatunków wynosi od jednego do sześciu. We „Flora Europaea” rozpoznawane są trzy podgatunki bluszczu pospolitego. Są to podgatunki ssp. helix, ssp. poetarum i ssp. canariensis. Bluszcz irlandzki - Hedera hibernica jest traktowany jedynie, jako forma ogrodnicza, która jest pośrednia między podgatunkiem ssp. helix i podgatunkiem ssp. canariensis. W praktyce ogrodniczej jest stosowanych i rozpoznawanych bardzo wiele gatunków i odmian, a szczególnie dużo odmian bluszczu.

fot.4 Hedera helix 'Minty' zdj. I. Kalińska

fot.5 Hedera helix 'Matilde' zdj. I. Kalińska

^fot.1, 2, 3, 4, 5 To tylko niektóre spośród licznych odmian bluszczu pospolitego we Wrocławskim Ogrodzie Botanicznym

Ze względu na warunki klimatyczne na naturalnych stanowiskach najdalej wysuniętych na północ, w środkowej Szwecji i Estonii, bluszcz pospolity od około 5 tysięcy lat, rozmnaża się tylko wegetatywnie. Jego zasięg jest wyraźnie ograniczany – odpowiednio ciepłym okresem letnim (średnia temperatura najcieplejszego miesiąca przekracza 13 °C) i łagodnym okresem zimowym (średnia temperatura najzimniejszego miesiąca nie powinna być niższa niż −1,5 °C). W związku z ocieplaniem klimatu w Polsce rośnie liczba jego naturalnych stanowisk na wschód od Wisły. Jest wrażliwy na niskie temperatury, co powoduje, że wschodnia granica jego występowania znajduje się na terytorium Ukrainy. Najczęściej w naszym kraju można spotkać go w lasach liściastych, głównie na zachód od Wisły, a jego zasięg z grubsza pokrywa się z występowaniem buka pospolitego (Fagus sylvatica).

fot.6 Zamek Chojnik zdj. J. Stawicka

fot.7 Zamek Książ zdj. J. Borowski

W Polsce bluszcz został objęty ochroną gatunkową 9 sierpnia 1946 roku. Kolejne rozporządzenie Ministra Leśnictwa i Przemysły Drzewnego z dnia 28 lutego 1957 roku kwalifikowało, jako chronione, tylko okazy kwitnące należące wówczas we florze Polski do rzadkości. Obecnie, zgodnie z ustawą o ochronie przyrody z 2001 r., ochronie podlegają wszystkie okazy tego gatunku. To, że wcześniej chroniono jedynie egzemplarze kwitnące, powodowało często niszczenie pozostałych, stanowiących zdecydowaną większość.

<< Fot.6,7  Bluszcz pospolity jest często niezwykłą, roślinną ozdobą starych zamków, jak choćby w Chojniku i Pieskowej Skale.

W przypadku rośliny krajowej trudno mówić o introdukcji. Można natomiast odnotować, kiedy pojawiły się pierwsze odmiany tego pnącza. Odmiana ‘Arborescens’ znalazła się w szkółkach Zamoyskiego w Podzamczu już w roku 1815. Ta sama odmiana w kolekcji Stanisława Wodzickiego w Niedźwiedziu była notowana w szklarni w roku 1838, a odmiana ‘Aureovariegata’ rosła u Wodzickiego w roku 1820, nieco wcześniej, bo od 1816 roku znalazła się w kolekcji Liceum Krzemienieckiego. W 1824 roku w Niedźwiedziu i Warszawskim Ogrodzie Botanicznym rosła odmiana irlandzka ‘Hibernica’. Od 1820 w kolekcji Wodzickiego znalazła się forma f. poetarum (Nyman) McAllister et A.Rutherf (var. poetica). Nazwa − poetarum, wzięła się stąd, że w starożytności właśnie ten bluszcz wplatany był w wieńce noszone przez poetów. Jest to forma o żółto-pomarańczowych owocach. W kolekcji w Wodzickiego w Niedźwiedziu nie było innych gatunków i odmian bluszczu.

fot.8 J. Borowski

fot.9, 10 Jesienne kwiaty bluszczu to jedyne z ostatnich

pożywków i prawdziwa uczta dla owadów zdj. J. Borowski

Największa polska kolekcja bluszczy znajduje się obecnie we Wrocławskim Ogrodzie Botanicznym gdzie rośnie 17 gatunków i 650 odmian tego rodzaju. (fot. 1, 2, 3, 4, 5 Odmiany I. Kulińska). Bluszcz pospolity bardzo często porasta mury zabytkowych zamków (fot. 6, 7 JB.), jest też niezrównaną rośliną okrywową (fot. 8 JB). Kwitnący późną jesienią przyciąga ogromna liczbę owadów racząc je, rzadkim o tej porze pyłkiem i nektarem (fot. 9, 10 JB.).

Bluszcz kanaryjski − Hedera canariensis Willd. (H. helix var. canariensis (Willd.) DC)

Pochodzi z Wysp Kanaryjskich, Madery, Azorów, północno-wschodniej Afryki i Portugalii. Długo mylono go z bluszczem irlandzkim (H. helix ‘Hibernica’), który w XIX wieku był bardzo powszechnie oferowany pod nazwą H. canariensis, natomiast właściwy gatunek był znany, jako H. algeriensis lub H. canariensis nova. Wprowadzony został do uprawy w wielkiej Brytanii w roku 1838, w Stanach Zjednoczonych uprawiany od roku 1833. U braci Hoserów w Warszawie był już w roku 1854, a w Krakowskim Ogrodzie Botanicznym pojawił się przed rokiem 1864. W Polsce jest uprawiany w najcieplejszych rejonach, z reguły jako roślina doniczkowa.

Bluszcz kolchidzki − Hedera colchica (K. Koch) K. Koch

fot.11 Hedera colchca 'Dentata Variegata' zdj. J. Borowski

Pochodzi z południowej części Morza Kaspijskiego, rośnie również na Kaukazie i w azjatyckiej części Turcji. Jego liście są często bardzo duże i silnie sercowate u podstawy, roztarte pachną selerem. Wydaje się, że bluszcz kolchidzki dotarł do Europy w latach czterdziestych, w Wielkiej Brytanii jest na pewno od 1851 roku. Przywieziony z Nikickiego Ogrodu Botanicznego w Odessie. W Stanach Zjednoczonych notowano go dopiero od 1860 roku. W Polsce pojawił się bardzo wcześnie, w Kórniku rósł już w 1850 roku, u Jełowickiego w Aresztowie koło Równego, znalazł się w roku 1853, w roku 1854 notowany był u braci Hoserów w Warszawie. Do tego gatunku należą bardzo wartościowe odmiany ‘Dentata', 'Dentata Variegata' i 'Sulphur Heart'.

To właśnie forma ząbkowana - dentata (traktowana również, jako odmiana 'Dentata'), bardziej odporna na niskie temperatury od typu, została prawdopodobnie sprowadzona do Polski. Odmiana 'Dentata Variegata', która była pokazana po raz pierwszy na wystawie w Londynie w 1907 roku, trafiła do Arboretum w Kórniku w roku 1939 (Fot. 11. JB).

˅Fot. 12,13. Bluszcz kolchidzki wykorzystano w paryskiej Promenade Plantée nie tylko, jako roślinę oslaniajacą ściany dawnego wykopu kolei, ale także jako okrywową.

fot.12 zdj. J. Borowski

fot.13 zdj. J. Borowski

Bluszcz kolchidzki jest bardzo dobrą rośliną okrywową i coraz częściej jest tak stosowany, jak choćby w powstałym w miejscu dawnej linii kolejowej, paryskim parku liniowym Promenade Plantée (fot. 12,13. JB).

fot.14 zdj. J. Borowski

fot.15 zdj. J. Borowski

Na ścianach osłoniętego dziedzińca zamku w Łagowie rośnie dwubarwna odmiana o dużych liściach ‘Sulphur Heart’ (Fot . 14,15. JB), bardzo podobna do niej jest jaśniejsza odmiana ‘Lightning’.

Bluszcz japoński − Hedera rhombea (Miq.) Bean

Pochodzi z Japonii i Korei, rośnie też na Tajwanie (Formozie). Jest blisko spokrewniony z bluszczem pospolitym i obecnie uważany za odmianę geograficzną Hedera helix var. rhombea. Do Europy sprowadzony został w 1867 roku. W Ogrodach Kórnickich rósł w latach 1934-36, dokąd trafił z Tokio. To gatunek stosunkowo wrażliwy na niskie temperatury i w Polsce uprawiany raczej, jako szklarniowy.

Hortensja pnąca - Hydrangea anomala ssp. petiolaris (Sieb. & Zucc.) McClintock (Hydrangea petiolaris Sieb. & Zucc. , H. scandens Maxim.)

Hortensja pnąca naturalnie rośnie w Japonii, na Sachalinie, w Korei i na Tajwanie (Formosa). Do szkółek Parsona w Stanach Zjednoczonych sprowadzona została przez Thomasa Hogga juniora w 1865 roku, w uprawie znalazła się już w roku 1867. W 1878 roku importowana została przez Maxa Lichteina do Kew Gardens. W Arboretum Kórnickim rosła od 1923 roku, dokąd trafiła właśnie z Kew. W Polsce od tego czasu hortensja pnąca została szeroko rozpowszechniona i jest bardzo chętnie sadzona. Miejscem gdzie hortensja znalazła doskonałe warunki do rozwoju jest Arboretum SGGW w Rogowie, gdzie wspina się na drzewa (fot. 16, 17, 18. JB.).

fot.16 zdj. J. Borowski

fot.17 zdj. J. Borowski

fot.18 zdj. J. Borowski

W 1862 roku prezydent Stanów Zjednoczonych Abraham Lincoln powołał Thomasa Hogga juniora na stanowisko konsula Stanów Zjednoczonych w Konsulacie prefektury Kanagawa. Praca w Japonii nie była wówczas pozbawiona ryzyka. W ciągu dwóch lat, poprzedzających wyjazd do Kanagawy, wielu cudzoziemców było w kraju kwitnącej wiśni atakowanych a nawet mordowanych. Hogg zajmował stanowisko w konsulacie do roku 1869, wysłał w tym czasie dużą liczbę roślin i nasion do swojego brata w Yorkville w Stanach Zjednoczonych. Jak pisał Charles Sprague Sargent (ówczesny dyrektor Arnold Arboretum Uniwersytetu Harvarda w Bostonie) „W jego ogrodzie rosło ponad 300 gatunków i odmian drzew, krzewów i roślin zielnych, głównie z Japonii i Chin. Większość z nich była pierwszymi okazami, które dotarły do kraju, a wiele z nich znalazło się tu przed ich wprowadzeniem do Europy”.

Jedyne artykuły o działalności w Japonii związanej ze zbieraniem roślin, które opublikował sam Hogg, ukazały się w 1879 roku. Autor był zmotywowany do ich napisania, ponieważ chciał sprostować błędne stwierdzenie profesora Sargenta, który przypisywał Williamowi S. Clarkowi z Massachusetts Agricultural College, wprowadzenie do Ameryki Północnej grujecznika japońskiego Cercidiphyllum japonicum, sośnicy japońskiej Sciadopitys veticillata i przywarki japońskiej Schizophragma hydrangeoides. W artykułach Hogg zaznaczył, że to on wysłał wszystkie trzy gatunki do swojego brata jeszcze w XIX wieku, na długo przed przybyciem Clarka do Japonii.

Hogg na długo związał się z Samuelem B. Parsonem znanym zbieraczem roślin, botanikiem i ówczesnym właścicielem szkółki The original Parsons & Company Nursery in Flushing, New York. To jemu i na jego zapotrzebowanie wysłał najwięcej roślin z Japonii. W efekcie Thomas Hogg był tym, dzięki któremu w Stanach Zjednoczonych pojawiło się w uprawie wiele roślin z Japonii, w tym hortensja pnąca. Odegrał też kluczową rolę w założeniu nowojorskiego ogrodu botanicznego.

To jeden tylko z przykładów pokazujących, jak duże znaczenie miało i ma, „komercyjne” działanie szkółek roślin w sprowadzaniu interesujących a czasem niezwykłych roślin.

Literatura

• Bean's Trees and Shrubs Hardy in the British Isles, Trees and Shrubs Online (https://treesandshrubsonline.org/).
• Del Tredici P. 2017. The Introduction of Japanese Plants Into North America. The Botanical Review 83:215–252.
• Dolatowski J. 2013. Drzewozbiór Stanisława Wodzickiego, część 2. Stanisław Wodzicki’s collections of trees and shrubs, part 2. Rocznik Polskiego Towarzystwa Dendrologicznego Vol. 61 – 2013: 31-51.
• Grzeszczak-Nowak H. , Kośny L. 2006, Magia bluszczu, Pismo Ogrodu Botanicznego Uniwersytetu Wrocławskiego Ogród Wita, 10: 5-6.
• Grzeszczak-Nowak H. 2006, Narodowa kolekcja bluszczy, Pismo Ogrodu Botanicznego Uniwersytetu Wrocławskiego Ogród Wita, 05: 5.
• Grzeszczak-Nowak H. 2006, Bluszczowe wariacje, Pismo Ogrodu Botanicznego Uniwersytetu Wrocławskiego Ogród Wita, 09: 5.
• Grzeszczak-Nowak H. 2006, Mrozoodporne bluszcze do ogrodu, Pismo Ogrodu Botanicznego Uniwersytetu Wrocławskiego Ogród Wita, 07: 5.
• Grzeszczak-Nowak H. 2006, Roślina roku „Czas na… bluszcz”, Pismo Ogrodu Botanicznego Uniwersytetu Wrocławskiego Ogród Wita, 04: 5
• Marczyński Sz. 2008. Clematis I inne pnącza ogrodowe, MULTICO Oficyna Wydawnicza
• Metcalfe D.J. 2005. Hedera helix L. Journal of Ecology, 93: 632–648.
• Rehder A. 1951. The Manual of Cultivated Trees and Shrubs Hardy in North America Exclusive of the Subtropical and Warmer Temperate Regions. New York The Macmillan Company.
• Seneta Wł. 1996. Drzewa i krzewy liściaste D-H. Warszawa, Wydawnictwo Naukowe PWN. ISBN 83-01-12029-0.