Wykorzystanie oraz właściwości winogron i krzewu winnego
Winorośl dostarcza owoce deserowe i przerobowe oraz jest atrakcyjnym krzewem ozdobnym. Winogrona służą do wyrobu win i destylatów alkoholowych, octu winnego, soków, dżemów, galaretek, kompotów i marynat. Podlegają także suszeniu, a z owoców odmian beznasiennych są wyrabiane rodzynki. Zastosowanie kulinarne znajdują również liście winorośli, które służą do przyrządzania gołąbków. Winogrona mają cenne właściwości odżywcze i prozdrowotne. Winorośl jest rośliną wieloletnią. W sprzyjających warunkach żyje kilkaset lat. W relatywnie chłodnym i wilgotnym klimacie Polski, zachowuje żywotność przez 60-80 lat. Winne krzewy są wykorzystywane w aranżacjach ogrodowych na wiele sposobów. Umożliwia to zróżnicowana, a często duża siła wzrostu i tolerancja na cięcie. Krzew może mieć różny kształt i rozmiary, począwszy od dużych pnączy, z pniami liczącymi kilka metrów wysokości lub długości, po średnio wysokie lub niskie formy, które są sadzone punktowo lub tworzą szpalery. Winorośl jako element dekoracyjny o zróżnicowanej kolorystyce owoców i liści jest komponowany z budynkami, infrastrukturą ogrodową (ogrodzenia, altany, werandy) według indywidualnych pomysłów.
Co decyduje o sukcesie uprawy?
Sadząc winorośl oczekujemy, że krzew będą cechowały: dobry wzrost, długowieczność, regularne i obfite plonowanie, atrakcyjne owoce oraz dekoracyjność. Osiągnięcie tych celów umożliwia spełnienie pięciu podstawowych warunków, do jakich należą: wartościowa odmiana, odpowiednie stanowisko, dobra jakość sadzonek, właściwy sposób sadzenia i pielęgnacji posadzonego krzewu oraz optymalna konstrukcja podporowa.
Wybór odmiany
Przed zakupem sadzonek należy ustalić preferencje dotyczące winogron (przeznaczenie, termin dojrzewania, kolor i smak), zdecydować o sposobie przyszłego prowadzenia krzewów oraz realnie ocenić możliwość zabezpieczenia ich na zimę i ochrony chemicznej, w przypadku odmian wrażliwych, ale dających owoce dobrej jakości. Decyzja jest niełatwa ze względu na bogatą ofertę rynkową oraz znaczące różnice między odmianami. Dotyczą one zarówno cech użytkowych (przeznaczenie i jakość owoców) jak i agrobiologicznych (siła wzrostu krzewów, plenność, odporność na mróz i choroby grzybowe, pora dojrzewnia owoców). Skróty literowe przy nazwach odmian w dalszej części tekstu, informują o kolorze skórki jagód: B – zielonożółte (blanc), R – różowe (rose), N – granatowoczarne (noir).
Najlepszej jakości winogrona deserowe i wino gronowe pochodzą z krzewów winorośli właściwej (Vitis vinifera). Jej krzewy są jednak wrażliwe na mróz i choroby grzybowe, co czyni je mało przydatnymi do uprawy amatorskiej. Do takich odmian należy ‘Aloszeńkin’, który cechuje bardzo wczesny termin dojrzewania i doskonały smak owoców, ale też podatność krzewu na mączniaki i uszkodzenia mrozowe. Do sadzenia poleca się przede wszystkim tzw. mieszańce międzygatunkowe. Same mieszańce są również grupą mocno zróżnicowaną i należące do niej deserowe odmiany ‘Arkadia’ i ‘Lilla’, nastręczą w uprawie podobnych kłopotów jak winorośl właściwa.
Do najczęściej sadzonych w ogrodach należą tzw. odmiany altanowe, których krzewy służą do wysokiego formowania przy pergolach, ogrodzeniach, pełnią więc funkcję dekoracyjną. Ich owoce są najczęściej ogólnoużytkowe, czyli spożywane w stanie świeżym oraz przetwarzane. Cechuje je silny wzrost, odporność na mróz i choroby grzybowe. Wiele odmian altanowych powstało przez krzyżowanie winorośli właściwej z winoroślą lisią (V. labrusca). Do wartościowych (do jedzenia na świeżo i na soki), należą ‘Zilga’ (N), ‘Isabella’ (N), ‘Ontario’ (B) i ‘Iza Zaliwska’ (B). Spośród odmian deserowych atrakcyjne są amerykańskie mieszańce o beznasiennych owocach: ‘Reliance’ (R). Z ich owoców wytwarzane są także doskonałe, aromatyczne dżemy. Drugą grupę mieszańców międzygatunkowych o złożonym pochodzeniu stanowią tzw. hybrydy francusko-amerykańskie. Wśród nich, do najbardziej niezawodnych w plonowaniu, odpornych na mróz i choroby grzybowe, mało wymagających w uprawie, a przy tym dających wino poprawnej jakości należą: ‘Marechal Foch‘ (N) i ‘Leon Millot‘ (N). Chociaż wymienione mieszańce określono jako „altanowe”, można je kształtować jako krzewy niewielkich rozmiarów.
Część odmian preferuje prowadzenie w mniejszych formach np. silnie ciętych szpalerach, co pozwala na uzyskanie wartościowych winogron. Dla amatorów wina wysokiej jakości godne polecenia są ‘Solaris’ (B), ‘Rondo’ (N). Wśród deserowych odmian o jędrnych jagodach, na szczególną uwagę zasługują ‘Muscat Bleu’ (N) i ‘Nadieżda Azos’ (N).
Jakość sadzonek
Do sadzenia w ogrodach najlepiej nadają się ukorzenione sadzonki w pojemnikach (sadzone z bryłą korzeniową). Dorze sprawdzają się rośliny własnokorzeniowe (nieszczepione). Ich zaletą jest to, że po przemarznięciu części nadziemnej, z podziemnej części pnia wyrastają pędy odmiany uprawnej. Przy uszkodzeniach mrozowych nadziemnej części roślin szczepionych na podkładkach odpornych na filokserę winiec, konieczne jest usunięcie krzewów lub ich przeszczepianie. Ze względu na ostre zimy i brak zwartych rejonów uprawy, filoksera nie stanowi zagrożenia w naszym kraju. Incydentalne wypadki jej wystąpienia są następstwem zawleczenia z zagranicy porażonego materiału roślinnego. Sadzonki powinny być wolne od uszkodzeń mechanicznych oraz zdrowe – bez objawów chorób i szkodników. Sadzonki nie powinny być starsze niż 3 letnie, a pojemnik powinien mieć objętość przynajmniej jednego, a lepiej dwóch litrów. Bryła korzeniowa w pojemniku powinna być dobrze przerośnięta korzeniami. W okresie spoczynku korzenie są brunatne, a w okresie wegetacji – białawe (Fot. 1).
Roczne pędy (wystarczy jeden), powinny mieć grubość przynajmniej 4 mm i wysokość powyżej 30 cm. W przypadku sadzonek znajdujących się w okresie spoczynku, roczne przyrosty powinny być zdrewniałe na długości przynajmniej 5–10 cm od nasady. O dobrej kondycji i żywotności roślin w okresie wegetacji świadczy obecność wąsów czepnych. Jakość i zdrowotność sadzonek jest łatwiej ocenić dopóki są ulistnione. Należy zwrócić uwagę, aby rośliny były wolne od chorób infekcyjnych, z których najczęściej występują mączniak rzekomy i prawdziwy oraz od szkodników, między innymi przędziorków i trudnego do pozbycia się, szpeciela pilśniowca winoroślowego. Niektóre z chorób bakteryjnych (guzowatość korzeni) i wirusowych, rozwijają się na sadzonkach bezobjawowo. Sadzonki powinny być zaopatrzone w etykietę odmianową.
Termin zakupu i sadzenia
W naszych warunkach klimatycznych bezpieczniejsze jest sadzenie wiosną niż jesienią, gdyż sadzonki nie są narażone na przemarzanie zimą. Sadzonki zakupione jesienią można przetrzymać do wiosny w chłodnych pomieszczeniach, takich jak piwnica, altana, lub starannie zadołować w ogrodzie, obsypując je wilgotnym torfem lub trocinami, aby nie przemarzły i nie przeschły. Dobrze przechowane sadzonki sadzi się jeszcze w okresie spoczynku, od połowy marca do końca kwietnia. Sadzonki po ruszeniu wegetacji – z rozwiniętymi pąkami i zielonymi pędami zaleca się sadzić po minięciu zagrożenia przymrozkami wiosennymi, najlepiej od końca maja do końca czerwca (Fot. 2). Pędy zielne są wrażliwe na mróz i przemarzają w temperaturze poniżej –1,5oC. Przy zakupie ulistnionych sadzonek, przechowywanych w pomieszczeniach zamkniętych, przed ich posadzeniem w okresie wiosennym warto je zahartować. Proces ten trwa około dwóch tygodni. Sadzonki wystawiamy na zewnątrz, najpierw na krótko, w miejsce zacienione, później coraz dłużej w półcieniu, aż wreszcie pozostawiamy je na zewnątrz w miejscach nasłonecznionych. Sadzonki nie hartowane, przechowywane wcześniej w tunelu lub szklarni, będą po posadzeniu podatne na zasychanie liści.
Stanowisko
Powinno być ciepłe, najlepiej nasłonecznione przez cały dzień, osłonięte od silnych wiatrów, ale umiarkowanie przewiewne, co ogranicza rozwój chorób grzybowych. Należy unikać zastoisk mrozowych, miejsc narażonych na częste gradobicia, nisko położonych, ze zmiennym i wysokim poziomem wód gruntowych, zacienionych przez budynki, drzewa i krzewy. Winorośl preferuje gleby lekkie, z wysoką zawartością wapnia. Międzygatunkowe mieszańce winorośli dobrze rozwijają się na glebach słabo kwaśnych (pH 6,0-6,5), a odmiany winorośli właściwej, na glebach o odczynie obojętnym lub słabo alkalicznym (pH 6,5-7,2). Odmiany deserowe udają się na glebach lekkich, ale żyznych, z dużą zawartością substancji organicznej. Odczyn gleby należy sprawdzić jeszcze przed sadzeniem, przy użyciu kwasomierza ręcznego lub zlecając analizę gleby stacji chemiczno-rolniczej. Jeśli odbiega on od optymalnego, glebę należy zwapnować, przynajmniej pół roku przed sadzeniem, gdyż zmiana odczynu jest procesem powolnym.
Sadzenie
Winorośl sadzi się w odległości przynajmniej 30 cm od murów i płotów, aby zapewnić dobre przewietrzenie roślin oraz ograniczyć zawilgocenie muru. Jeśli w rzędzie sadzimy kilka roślin, to odległość między nimi wynosi od 0,8 do 2 m (najczęściej 1-1,5 m), w zależności od siły wzrostu krzewów (cecha odmianowa) oraz docelowej formy prowadzenia. W przypadku dużych pergoli i formowania krzewów z pniami różnej wysokości, rośliny sadzimy wzdłuż pergoli gęściej, nawet co 0,5 m, aby z biegiem czasu osiągnąć równomierny, gęsty i trwały efekt zazielenienia. Przy zakładaniu małej winnicy, minimalna odległość między rzędami powinna wynosić 2-2,2 m. W miarę możliwości, rzędy powinny być zorientowane wzdłuż osi północ-południe, co zapewni równomierne oświetlenie roślin.
Jeśli podczas przygotowania gleby nie sprawdzano odczynu gleby należy to zrobić przy sadzeniu i w przyszłości przeprowadzić wapnowanie z użyciem wapna w formie węglanowej (kreda). Nie należy jednocześnie stosować wapna i nawozów organicznych, szczególnie obornika. Glebę przekopujemy, usuwamy korzenie chwastów (np. powoju, ostrożenia, perzu), nawozimy obornikiem (kompostem) w dawce 4 kg/m2 lub zaprawiamy nim dołki, których wielkość dostosowujemy do rozmiaru sadzonek. Przy wybieraniu ziemi z dołka powierzchniową warstwę gleby odkładamy na bok, aby przy zasypywaniu dołka wykorzystać ją jako pierwszą.
Przy sadzeniu pojedynczych roślin, sadzonki wraz z pojemnikami można wstawić na kilka lub kilkanaście godzin do wiadra lub miednicy z wodą. Po odcieknięciu nadmiaru wody, wybijamy delikatnie bryłę z pojemnika, aby jej nie naruszyć i nie uszkodzić korzeni. Jeśli dołek zaprawiamy obornikiem, to oddzielamy go od korzeni sadzonki warstwą gleby, aby się z nimi nie stykał. Po umieszczeniu sadzonki w dołku i wypełnieniu około 2/3 objętości dołka, sadzonki podlewamy 2–3 l wody, a później zasypujemy dołek glebą, którą ugniatamy, a na koniec ponownie podlewamy, aby zapewnić odpowiedni kontakt korzeni z glebą. Rośliny własnokorzeniowe sadzi się nieco głębiej niż rosły w szkółce. Zaleca się, aby szyjka korzeniowa przyszłych krzewów znalazła się kilka, a odmian wrażliwych na mróz, nawet kilkanaście cm poniżej powierzchni gleby. W tym celu, dołek wykopujemy na dnie zagłębienia nazywanego misą. Misa powinna mieć średnicę 50-60 cm i 10-15 cm głębokości. Misa ułatwia podlewanie roślin po posadzeniu oraz kopczykowanie młodych roślin na zimę. Z biegiem czasu misa ulegnie zasypaniu, tak aby podziemna część pnia była głęboko położona i chroniona przed przemarzaniem. Sadzonki znajdujące się w stanie spoczynku przycinamy po posadzeniu. Pozostawiamy tylko najsilniejszy pęd i przycinamy go na dwa dobrze widoczne pąki (oczka). Nie skracamy pędów na sadzonkach ulistnionych, aktywnie rosnących. Słabsze pędy wyłamujemy u nasady, i na roślinach pozostawiamy 1-2 latorośle (Fot. 3).
Pielęgnacja roślin po posadzeniu
W trakcie wegetacji nowo sadzonych roślin dbamy o odchwaszczanie, podlewanie podczas suszy, zasilanie nawozami na glebach ubogich w składniki pokarmowe oraz zabiegi środkami grzybobójczymi w przypadku odmian wrażliwych. Latorośle rozwijające się na krzewach należy przywiązać do podpór w pozycji zbliżonej do pionu. Nie powinny one leżeć na ziemi, gdyż zwiększy to porażenie przez patogeny oraz osłabi wzrost. Jesienią, po przymrozkach i zrzuceniu liści (przełom listopada i grudnia), nad sadzonkami usypujemy kopczyki z trocin, kory, torfu, lekkiej kompostowej ziemi o wysokości 30 cm lub okrywamy je słomą i tekturą (Fot. 4).
Konstrukcja podporowa
Winorośl wymaga w naszych warunkach prowadzenia przy konstrukcji podporowej. Użyte materiały, wysokość i kształt zależą od wybranej formy prowadzenia oraz naszych wymagań. Podpory powinny być trwałe oraz zapewniać stabilne i łatwe mocowanie dla części szkieletowych (pnia i stałych ramion), pędów rocznych i dwuletnich. W miarę możliwości, stałą i docelową konstrukcję wznosi się już w roku sadzenia krzewów, aby uniknąć rozwiązań pośrednich.
Konstrukcja podporowa może być tymczasowa, najczęściej w pierwszych dwóch latach prowadzenia. Jako tymczasowe podpory służą drewniane paliki, tyczki bambusowe plastikowe lub metalowe. Przy takich podporach mogą być także docelowo prowadzone krzewy przy formie niskiej i średnio wysokiej głowy (Fot. 5).
Część nadziemna tych podpór, w zależności od wysokości formowanego pnia powinna mieć 1,2-1,7 m wysokości. Wiele form prowadzenia, takich jak Guyot i sznury poziome, wymaga konstrukcji składającej się ze słupków (betonowych zbrojonych żelazem, stalowych ocynkowanych lub drewnianych) oraz stalowych drutów ocynkowanych (Fot. 6).
Dostępne są także lekkie konstrukcje z plastikowych słupków i linek. Skrajne słupki powinny być zabetonowane lub zakotwione. Drut nośny, do którego będzie przywiązany pień, stałe ramiona i długie łozy owocujące (pędy drugoroczne) powinien być gruby (3,5-4 mm). Jest on rozciągany na wysokości 0,3-1 m. Równolegle do niego rozciąga się druty o grubości przynajmniej 2,5 mm, do których wężykami, paskami foliowymi lub tasiemkami mocuje się latorośle. Liczba drutów podtrzymujących latorośle jest różna, zwykle wynosi od dwóch do sześciu. Przy większej liczbie drutów latorośle nie są wiązane lecz przekładane między drutami, co jest mniej pracochłonne.
Winorośl w ogrodzie jest wykorzystywana do zazieleniania pergoli i altan (Fot. 7). Pergola należy do lekkich budowli ogrodowych. W wydaniu oryginalnym, przedstawia konstrukcję ze słupków drewnianych lub metalowych, rzadziej z kamienia lub cegieł, uzupełnioną u góry lekką kratownicą z drewna lub metalu. Służy ona jako podpora dla pnączy, np. winorośli. Na dłuższym odcinku daje efekt zacienionej alei. Rusztowanie wznoszone pod pergole i altany ma różny kształt i wysokość, uzależniony od roli, którą ma spełniać oraz wymogów konkretnego stanowiska. Typową dla winorośli formą jest pergola Tendone.
Rośliny prowadzone tą metodą, mają pień o wysokości 2 m lub większej. Szkielet konstrukcji stanowią pionowe słupki podporowe. Na pożądanej wysokości, do słupków przytwierdza się poziomo ułożone, grube druty. Tworzą one sieć kwadratów o bokach długości 30 cm, zawieszoną równolegle do powierzchni podłoża.
Przy ścianach i murach (Fot. 8), winorośl jest zazwyczaj utrzymywana przy konstrukcji z drutów lub kratownic ułożonych równolegle lub skośnie do ściany.
